Υποσχέθηκε το ΝΑΤΟ να μην επεκταθεί; Ο Γκορμπατσόφ λέει «όχι»!
Του Steven Pifer
Είναι προφανές ότι ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν δεν είναι φιλικά διακείμενος προς το ΝΑΤΟ. Στην πραγματικότητα, επιδεικνύει μια έντονη —σχεδόν εμμονική— αντιπάθεια προς τη Συμμαχία. Ισχυρίζεται ότι το ΝΑΤΟ εκμεταλλεύτηκε τη ρωσική αδυναμία μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης για να επεκταθεί προς τα ανατολικά, κατά παράβαση των υποσχέσεων που δήθεν δόθηκαν στη Μόσχα από τους Δυτικούς ηγέτες. Τέτοιες υποσχέσεις όμως δεν δόθηκαν –γεγονός που επιβεβαιώνεται από κάποιον που ήταν σίγουρα σε θέση να γνωρίζει: τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, τον τότε πρόεδρο της Σοβιετικής Ένωσης.
ΤΟ ΑΦΗΓΗΜΑ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΠΟΥΤΙΝ ΠΕΡΙ ΝΑΤΟ
Η υποτιθέμενη παραβίαση της δέσμευσης της Δύσης για μη επέκταση του ΝΑΤΟ επί μακρόν θεωρείται βασικό στοιχείο του αφηγήματος του Πούτιν ως προς (και ενάντια) στην Συμμαχία. Κατά την εμπρηστική ομιλία του τον Φεβρουάριο του 2007 στη Διάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου, είπε:
Και έχουμε το δικαίωμα να ρωτήσουμε: ενάντια σε ποιόν αποσκοπεί αυτή η επέκταση [του ΝΑΤΟ]; Και τι απέγιναν οι διαβεβαιώσεις των δυτικών εταίρων μας μετά τη διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας; … Θα ήθελα να παραθέσω την ομιλία του Γενικού Γραμματέα του ΝΑΤΟ κ. Woerner στις Βρυξέλλες στις 17 Μαΐου 1990. Είπε τότε ότι: «το γεγονός ότι είμαστε διατεθειμένοι να μην τοποθετήσουμε στρατεύματα του ΝΑΤΟ εκτός γερμανικού εδάφους παρέχει στη Σοβιετική Ένωση μια σταθερή εγγύηση ασφάλειας.» Πού είναι αυτές οι εγγυήσεις;
Ο Ρώσος πρόεδρος επανήλθε στο θέμα στην ομιλία του στις 18 Μαρτίου 2014 στο Κρεμλίνο δικαιολογώντας την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία: «… αυτοί [οι Δυτικοί ηγέτες] μας είπαν ψέματα πολλές φορές, πήραν αποφάσεις πίσω από την πλάτη μας, μας έφεραν προ ενός τετελεσμένου γεγονότος. Αυτό συνέβη με την επέκταση του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά, καθώς και με την ανάπτυξη στρατιωτικών υποδομών στα σύνορά μας». Μολονότι ήταν σαφές εδώ και αρκετά χρόνια ότι η Συμμαχία δεν είχε καμία διάθεση να βάλει την Ουκρανία σε τροχιά ένταξης, ο Πούτιν συνέχισε εκφράζοντας τρόμο μπροστά στην προοπτική τοποθέτησης δυνάμεων του ΝΑΤΟ στην Κριμαία: Η ρωσική αδράνεια «θα σήμαινε ότι το ναυτικό του ΝΑΤΟ θα βρισκόταν ακριβώς εκεί, σε αυτήν την στρατιωτικά ένδοξη πόλη της Ρωσίας [Σεβαστούπολη], και αυτό θα δημιουργούσε όχι μια φαινομενική αλλά μια απολύτως πραγματική απειλή για ολόκληρη τη νότια Ρωσία».
Οι Δυτικοί ηγέτες δεν δεσμεύτηκαν ποτέ να μην διευρύνουν το ΝΑΤΟ, γεγονός που έχουν καταδείξει αρκετοί αναλυτές. Ο Mark Kramer διερεύνησε το ζήτημα διεξοδικώς σε άρθρο του 2009 στην The Washington Quarterly. Βασίστηκε σε αποχαρακτηρισμένα αμερικανικά, γερμανικά και σοβιετικά αρχεία για να υποστηρίξει την θέση του και σημείωσε ότι στις συζητήσεις για την επανένωση της Γερμανίας με το σχέδιο δύο συν τέσσερα (οι δύο Γερμανίες συν τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Σοβιετική Ένωση, την Βρετανία και την Γαλλία), οι Σοβιετικοί δεν έθεσε ποτέ το ζήτημα της επέκτασης του ΝΑΤΟ, πέραν του πώς αυτή θα μπορούσε να εφαρμοστεί στην πρώην Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας (ΛΔΓ).
Η ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΤΟ
Αυτό στο οποίο συμφώνησαν οι Γερμανοί, οι Αμερικανοί, οι Βρετανοί και οι Γάλλοι το 1990 ήταν ότι δεν θα σημειωνόταν ανάπτυξη μη γερμανικών δυνάμεων του ΝΑΤΟ στο έδαφος της πρώην ΛΔΓ. Ήμουν αναπληρωτής διευθυντής στο σοβιετικό γραφείο του Στέιτ Ντιπάρτμεντ εκείνη την εποχή, και αυτό ήταν σίγουρα το αντικείμενο των συζητήσεων του υπουργού Τζέιμς Μπέικερ με τον Γκορμπατσόφ και τον υπουργό Εξωτερικών του, Έντβαρντ Σεβαρντνάτζε. Το 1990 λίγοι σκέφτονταν στα σοβαρά τη δυνατότητα μιας ευρύτερης επέκτασης του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά.
Η συμφωνία για τη μη ανάπτυξη ξένων στρατευμάτων στο έδαφος της πρώην ΛΔΓ ενσωματώθηκε στο άρθρο 5 της Συνθήκης Για Την Τελική Ρύθμιση Αναφορικά Με Την Γερμανία, η οποία υπογράφηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 1990 από τους υπουργούς Εξωτερικών των δύο Γερμανιών, των ΗΠΑ, της Σοβιετικής Ένωσης, της Βρετανίας και της Γαλλίας. Το άρθρο 5 περιλάμβανε τρεις διατάξεις:
1) Μέχρι την ολοκλήρωση της αποχώρησης των σοβιετικών δυνάμεων από την πρώην ΛΔΓ, μόνο γερμανικές αμυντικές μονάδες ξηράς που δεν ήταν ενσωματωμένες στο ΝΑΤΟ θα αναπτύσσονταν σε αυτό το έδαφος.
2) Δεν θα σημειωνόταν αύξηση στον αριθμό των στρατευμάτων ή στον εξοπλισμό των δυνάμεων των ΗΠΑ, της Βρετανίας και της Γαλλίας που στάθμευαν στο Βερολίνο.
3) Μόλις αποσύρονταν οι σοβιετικές δυνάμεις, οι γερμανικές δυνάμεις που είχαν ενσωματωθεί στο ΝΑΤΟ θα μπορούσαν πλέον να αναπτυχθούν στην πρώην ΛΔΓ, αλλά ξένες δυνάμεις και συστήματα πυρηνικών όπλων δεν θα αναπτύσσονταν εκεί.
Όταν κάποιος διαβάζει το πλήρες κείμενο της ομιλίας του Woerner που επικαλείται ο Πούτιν, είναι σαφές ότι τα σχόλια του γραμματέα αναφέρονταν στις δυνάμεις του ΝΑΤΟ στην Ανατολική Γερμανία και δεν αποτελούσαν μια ευρύτερη δέσμευση για μη διεύρυνση της Συμμαχίας.
Η ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΠΡΩΗΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΓΚΟΡΜΠΑΤΣΟΦ
Τώρα έχουμε μια πολύ αξιόπιστη φωνή από τη Μόσχα που επιβεβαιώνει αυτή την ερμηνεία. Η Russia behind the Headlines δημοσίευσε μια συνέντευξη με τον Γκορμπατσόφ, ο οποίος ήταν ο Σοβιετικός Πρόεδρος κατά τις συζητήσεις και τις διαπραγματεύσεις για τη συνθήκη σχετικά με την επανένωση της Γερμανίας. Ο δημοσιογράφος ρώτησε γιατί ο Γκορμπατσόφ δεν «επέμεινε οι υποσχέσεις που δόθηκαν σε εσάς [στον Γκορμπατσόφ] —ιδιαίτερα η υπόσχεση του υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζέιμς Μπέικερ για μη επέκταση του ΝΑΤΟ στην Ανατολή— να κωδικοποιηθούν νομικά;» Ο Γκορμπατσόφ απάντησε: «Το θέμα της «επέκτασης του ΝΑΤΟ» δεν συζητήθηκε καθόλου, και δεν είχε τεθεί εκείνη την περίοδο. … Συζητήθηκε ένα άλλο θέμα που είχαμε θέσει: η διασφάλιση ότι οι στρατιωτικές υποδομές του ΝΑΤΟ δεν θα προωθούνταν και ότι δεν θα αναπτύσσονταν πρόσθετες ένοπλες δυνάμεις στο έδαφος της τότε ΛΔΓ μετά την επανένωση της Γερμανίας. Η δήλωση του Μπέικερ έγινε σε αυτό το πλαίσιο… Ό,τι μπορούσε να γίνει και έπρεπε να γίνει για να παγιωθεί αυτή η πολιτική υποχρέωση, έγινε. Και εκπληρώθηκε.»
Ο Γκορμπατσόφ συνέχισε λέγοντας ότι «Η συμφωνία για μια τελική ρύθμιση αναφορικά με την Γερμανία έλεγε ότι δεν θα τοποθετούνταν νέες στρατιωτικές υποδομές στο ανατολικό τμήμα της χώρας· δεν θα αναπτύσσονταν επιπλέον στρατεύματα· δεν θα τοποθετούνταν εκεί όπλα μαζικής καταστροφής. Έχει τηρηθεί όλα αυτά τα χρόνια». Βέβαια, ο πρώην Σοβιετικός πρόεδρος επέκρινε τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ και την χαρακτήρισε παραβίαση του πνεύματος των διαβεβαιώσεων που δόθηκαν στη Μόσχα το 1990, αλλά κατέστησε σαφές ότι δεν υπήρξε καμία υπόσχεση σχετικά με κάποια ευρύτερη επέκταση.
Αρκετά χρόνια μετά την επανένωση της Γερμανίας, το 1997, το ΝΑΤΟ δήλωσε ότι στο «τρέχον και στο προβλεπόμενο περιβάλλον ασφαλείας» δεν θα εγκαθίσταντο μόνιμα σημαντικές ένοπλες δυνάμεις στο έδαφος των νέων μελών του ΝΑΤΟ. Μέχρι τη ρωσική στρατιωτική κατάληψη της Κριμαίας τον Μάρτιο [του 2014], δεν έλαβε χώρα ουσιαστικά καμία εγκατάσταση στρατιωτικών δυνάμεων του ΝΑΤΟ στο έδαφος των νέων μελών. Από τον Μάρτιο [του 2014], το ΝΑΤΟ αύξησε την παρουσία των στρατιωτικών δυνάμεων στην περιοχή της Βαλτικής και στην Κεντρική Ευρώπη.
Ο Πούτιν δεν είναι ανόητος, και οι βοηθοί του έχουν σίγουρα πρόσβαση στα πρώην σοβιετικά αρχεία της περιόδου και κατανοούν την ιστορία των δεσμεύσεων που ανέλαβαν οι Δυτικοί ηγέτες και το ΝΑΤΟ. Αλλά η υποτιθέμενη υπόσχεση της Δύσης να μην επεκτείνει την Συμμαχία θα παραμείνει αναμφίβολα ένα τυπικό στοιχείο της αντιΝΑΤΟϊκής του επωδού. Αυτό συμβαίνει επειδή ταιριάζει τόσο καλά στην εικόνα που ο Ρώσος ηγέτης επιδιώκει να προβάλει μια θιγμένη Ρωσία, εκμεταλλευμένη από τους άλλους και όλο και πιο απομονωμένη —όχι εξ αιτίας των πράξεών της, αλλά εξ αιτίας των μηχανορραφιών μιας δόλιας Δύσης.
